بخش اول: ریشه‌های تاریخی و فلسفی میترائیسم
میترائیسم، جریان مذهبی و فلسفی باستانی، بیش از یک آیین ساده است. آن یک شبکه پیچیده از رمزها، نمادها و آیین‌ها بود که ذهن انسان را به تدریج و گام به گام با ساختارهایی مواجه می‌کرد که هم فرد را ارتقاء می‌داد و هم نظم جمعی ایجاد می‌کرد. آنچه امروز به عنوان فرقه‌های نوظهور می‌شناسیم، در واقع بازتاب مدرن این مکانیسم‌هاست، که با گذر زمان و تطبیق با نیازهای معاصر بازتولید شده‌اند (نامجو، ۲۰۱۰؛ طهماسبی، ۲۰۱۵).
ویژگی بنیادین میترائیسم، سلسله‌مراتب معنوی بود. سلسله‌مراتب، مسیر حرکت پیروان را مشخص می‌کرد؛ از ورود اولیه تا درجات بالای معرفت و آگاهی. هر سطح، آزمون و تجربه‌ای خاص داشت که پیرو را برای پذیرش سطح بالاتر آماده می‌کرد. این روند، همان الگویی است که فرقه‌های نوظهور امروز برای ایجاد وابستگی فکری و روانی در نخبگان دانشگاهی و حوزوی بازتولید می‌کنند (رضایی، ۲۰۱۸).
نمادگرایی و اسرار
نمادها در میترائیسم نه فقط زیبا بودند بلکه حامل مفاهیم عمیق فلسفی و اخلاقی بودند. معابد زیرزمینی، تصاویر گاو نر و خورشید، و نقوش رمزی، همه نشان از فرآیندی داشتند که ذهن پیرو را برای تجربه‌های عرفانی آماده می‌کرد. این فرآیند، ترکیبی از تجربه شخصی، آموزش رمزی و امتحانات اخلاقی بود (کریمی، ۲۰۱۲).
هر نماد، راز خاص خود را داشت و تنها با عبور از مراحل سلسله‌مراتبی قابل فهم بود. تجربه این نمادها، همان چیزی است که در فرقه‌های نوظهور مدرن به شکل سمینارها، حلقه‌های تحقیقاتی و آیین‌های معرفتی تکرار می‌شود، با تغییراتی مدرن و زبان فلسفی و علمی (موسوی، ۲۰۱۶).
سلسله‌مراتب و آموزش تدریجی
یکی از ویژگی‌های اساسی میترائیسم، آموزش تدریجی و هدایت شده بود. پیروان تازه وارد ابتدا با آموزه‌های ساده آشنا می‌شدند و به تدریج با آموزه‌های پیچیده‌تر و اسرار رمزی مواجه می‌شدند. این روش باعث می‌شد که پیروان نه تنها متعهد بمانند، بلکه حس هویت و تعلق معنوی پیدا کنند.
تحلیل روانشناختی این ساختار نشان می‌دهد که هر مرحله از سلسله‌مراتب، همانند یک حلقه عاطفی و فکری عمل می‌کند که پیرو را به رهبران و سیستم وابسته می‌سازد. این حلقه‌ها به تدریج حس وابستگی، تعهد و مسئولیت معنوی ایجاد می‌کنند (حسینی، ۲۰۱۷).
آیین‌ها و تجربه‌های معنوی
مراسم و آیین‌های میترائیسم نه تنها شکل ظاهری داشتند بلکه حامل تجربه‌های روانی و عرفانی بودند. هر آیین، آزمونی بود برای فهم بهتر آموزه‌ها و درک عمیق‌تر ساختار رمزی. این تجربه‌ها شامل حضور در معابد، رقص‌های رمزی، مراقبه‌های معنوی و گذر از آزمون‌های تدریجی بود. فرقه‌های نوظهور با بازسازی این آیین‌ها، پیروان خود را درگیر تجربه‌های مشابه می‌کنند، با این تفاوت که ابزار مدرن مانند سمینارها و جلسات علمی را جایگزین مراسم باستانی کرده‌اند (رضایی، ۲۰۱۸).
ارتباط فلسفی و عرفانی با جریان‌های مدرن
بازسازی میترائیسم در فرقه‌های نوظهور، با تطبیق آموزه‌ها با زبان فلسفی، علمی و عرفانی انجام شده است. این تطبیق باعث شده که این فرقه‌ها بتوانند در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها نفوذ کنند. آن‌ها مفاهیم رمزی و سلسله‌مراتبی را حفظ کرده‌اند، اما به جای مراسم باستانی از سمینارها، حلقه‌های علمی و جلسات تحقیقاتی استفاده می‌کنند (نجفی، ۲۰۱۹).
نتیجه این بازسازی، ایجاد تجربه‌ای شبه‌عرفانی است که پیرو را درگیر تعهد عمیق و وابستگی روانی می‌کند. این همان فرآیندی است که میترائیسم باستان برای ایجاد نظم فکری و معنوی به کار می‌برد (موسوی، ۲۰۱۶).
پیامدهای اولیه و راه برای فرقه‌های نوظهور
با تحلیل ریشه‌های میترائیسم، می‌توان دریافت که بسیاری از فرقه‌های نوظهور، اصول میترائیسم را به شکل مدرن بازتولید کرده‌اند. سلسله‌مراتب معنوی، حلقه‌های مخفی، آموزش تدریجی و آیین‌های رمزی، پایه‌ای برای ایجاد وابستگی فکری، هویتی و روانی در نسل‌های جدید پیروان شده است (کاظمی، ۲۰۱۳).
این بازتولید، امکان نفوذ در نخبگان دانشگاهی و حوزوی را فراهم کرده و همان الگویی را تکرار می‌کند که میترائیسم باستان برای تثبیت آموزه‌ها و ارزش‌های خود ایجاد کرده بود.
بخش دوم: سازوکار انتقال میترائیسم به جریان‌های فرقه‌ای نوظهور
میترائیسم، با ساختار سلسله‌مراتبی و رمزگرایانه خود، یک مدل انتقال آموزه ایجاد کرده بود که نه تنها در گذشته بلکه در زمان حال نیز بازتولید می‌شود. فرقه‌های نوظهور، این مدل را با ابزارهای علمی، فلسفی و عرفانی مدرن هماهنگ کرده‌اند تا در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها نفوذ کنند. حلقه‌های مخفی، آیین‌های تدریجی و سمبل‌های رمزی، ابزارهایی هستند که هم ساختار قدیمی میترائیسم را حفظ می‌کنند و هم آن را برای نیازهای نوظهور تطبیق می‌دهند (کاظمی، ۲۰۱۳).
آیین‌ها و مراسم انتقالی
آیین‌ها در میترائیسم با هدف تقویت تجربه‌های فردی و تثبیت ساختار جمعی برگزار می‌شدند. هر مراسم شامل مراحل مختلفی بود که:
- پیرو را با آموزه‌های پایه آشنا می‌کرد.
- او را از طریق تجربه‌های عملی با رموز معنوی مواجه می‌کرد.
- و به تدریج برای ورود به درجات بالاتر آماده می‌ساخت.
این فرآیند، حلقه‌ای از وابستگی روانی، هویتی و معنوی ایجاد می‌کرد که فرقه‌های نوظهور امروز به شکل مدرن بازسازی کرده‌اند.
برای مثال، یک فرقه نوظهور دانشگاهی، آموزش‌های فلسفی خود را در قالب سمینارها و حلقه‌های تحقیقاتی ارائه می‌دهد، اما همان الگوی آزمون تدریجی و تجربه رمزی میترائیسم را حفظ کرده است. پیروان باید مراحل مختلفی را پشت سر بگذارند تا به دسترسی به اطلاعات برتر و حلقه‌های معنوی بالاتر برسند (رضایی، ۲۰۱۸).
رمزگرایی و سلسله‌مراتب معنوی
رمزگرایی میترائیسم به شکل سلسله‌مراتب معنوی نمایان می‌شد. هر سطح، دارای نمادها و آیین‌های مختص به خود بود و تنها کسانی که مراحل قبلی را با موفقیت پشت سر گذاشته بودند، قادر به فهم آن بودند. این الگویی است که فرقه‌های نوظهور به شکل مدرن آن را بازتولید کرده‌اند و به کار می‌برند (موسوی، ۲۰۱۶).
سلسله‌مراتب معنوی در فرقه‌های نوظهور، علاوه بر جنبه‌های عرفانی، نقش روانشناختی دارد. تجربه هر مرحله، حس تعلق، مسئولیت معنوی و وابستگی عاطفی ایجاد می‌کند و افراد را به گروه و رهبران متصل می‌سازد (حسینی، ۲۰۱۷).
نقش رهبران معنوی و حلقه‌های مخفی
رهبران میترائیسم، با هدایت پیروان از طریق حلقه‌های مخفی و جلسات خصوصی، کنترل و هدایت معنوی ایجاد می‌کردند. فرقه‌های نوظهور، همین رویکرد را در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی بازسازی کرده‌اند. حلقه‌های کوچک تحقیقاتی، جلسات خصوصی و گروه‌های سمیناری، همگی همان نقش حلقه‌های مخفی میترائیسم را دارند، اما با پوشش علمی و فلسفی مدرن (نجفی، ۲۰۱۹).
این حلقه‌ها، ابزارهای انتقال تدریجی آموزه‌ها و ایجاد وابستگی روانی هستند. هر پیرو، در فرآیندی تدریجی با رمزها و نمادهای جدید مواجه می‌شود و احساس تعلق و اهمیت فردی پیدا می‌کند.
تطبیق آموزه‌ها با نیازهای مدرن
فرقه‌ها آموزه‌های میترائیسم را با زبان فلسفی و علمی مدرن تطبیق داده‌اند. این تطبیق باعث شده که:
- جلب نخبگان دانشگاهی و حوزوی ممکن شود.
- آموزه‌ها در قالب مدرن ارائه گردند.
- وابستگی فکری و معنوی در سطح فرد و جمع ایجاد شود.
- انتقال ارزش‌ها و فرهنگ فرقه به نسل‌های بعدی تضمین شود (موسوی، ۲۰۱۶؛ رضایی، ۲۰۱۸).
نمونه‌های معاصر
در بسیاری از دانشگاه‌های ایران، فرقه‌های نوظهور با ایجاد گروه‌های تحقیقاتی، سمینارها و حلقه‌های معنوی، همان فرآیند انتقال آموزه‌های میترائیسم را بازتولید می‌کنند. این حلقه‌ها در ظاهر علمی هستند، اما در باطن، همان مکانیسم سلسله‌مراتبی، رمزگرایانه و وابستگی‌آفرین میترائیسم را دارند (نجفی، ۲۰۱۹).
به عنوان مثال، یکی از فرقه‌ها، مفاهیم اخلاقی و فلسفی را در قالب یک دوره شش‌ماهه به پیروان ارائه می‌دهد، اما برای دسترسی به مراحل بالاتر، باید آزمون‌های رمزی و تجربیات معنوی را پشت سر بگذارند. این همان تجربه سلسله‌مراتبی میترائیسم با پوشش مدرن است.
پیامدهای انتقال آموزه‌ها
این فرآیند انتقال آموزه‌ها و بازتولید ساختار میترائیسم، پیامدهای متعدد دارد:
- ایجاد وابستگی عاطفی و روانی عمیق در پیروان.
- تثبیت شبکه‌های معنوی و اجتماعی.
- امکان نفوذ و تاثیرگذاری در نخبگان دانشگاهی و حوزوی.
- بازتولید مداوم اصول میترائیسم در قالب مدرن.
همه این پیامدها نشان می‌دهد که فرقه‌های نوظهور، بازتاب مدرن میترائیسم هستند و توانسته‌اند آن را با ابزارهای معاصر همسو کنند (حسینی، ۲۰۱۷؛ کاظمی، ۲۰۱۳).
نتیجه‌گیری بخش دوم
سازوکار انتقال میترائیسم به فرقه‌های نوظهور شامل حلقه‌های مخفی، سلسله‌مراتب معنوی، رمزگرایی و آیین‌های تدریجی است. این سازوکارها باعث نفوذ در نخبگان دانشگاهی و حوزوی، ایجاد وابستگی روانی و معنوی و تثبیت شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی شده است. فرقه‌ها با تطبیق این آموزه‌ها با زبان علمی و فلسفی، همان بازتاب مدرن میترائیسم را ایجاد کرده‌اند.
بخش سوم: نفوذ فرقه‌های مبتنی بر میترائیسم در نخبگان دانشگاهی و حوزوی
نفوذ فرقه‌های نوظهور مبتنی بر میترائیسم در نخبگان دانشگاهی و حوزوی یک فرآیند پیچیده و چندلایه است. این نفوذ نه فقط از طریق ارائه آموزه‌های فلسفی یا علمی بلکه با استفاده از ساختار سلسله‌مراتبی، حلقه‌های مخفی و تجربه‌های رمزی انجام می‌شود. فرقه‌ها با ترکیب آموزه‌های باستانی میترائیسم و زبان علمی-عرفانی مدرن، توانسته‌اند در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی پایگاه ایجاد کنند (نجفی، ۲۰۱۹).
استراتژی نفوذ در دانشگاه‌ها
در دانشگاه‌ها، فرقه‌ها گروه‌های تحقیقاتی، سمینارها و حلقه‌های علمی ایجاد کرده‌اند که ظاهر علمی دارند اما در پس پرده، همان مکانیسم‌های وابستگی و سلسله‌مراتب معنوی میترائیسم را بازتولید می‌کنند. این گروه‌ها، افراد را با رموز، تمرین‌ها و تجارب معنوی مواجه می‌سازند و آن‌ها را به تدریج با ارزش‌ها و ساختار فرقه همسو می‌کنند (موسوی، ۲۰۱۶).
برای مثال، یک گروه تحقیقاتی در رشته فلسفه، با ارائه دوره‌های سمیناری پیشرفته، پیروان را در معرض تجربه‌های معنوی و تمرین‌های رمزی قرار می‌دهد. این تجربه‌ها مشابه آزمون‌های سلسله‌مراتبی میترائیسم هستند و پیروان را به یک هویت جمعی و تعهد عمیق متصل می‌کنند.
نفوذ در حوزه‌های حوزوی
در حوزه‌های علمیه، فرقه‌ها با بهره‌گیری از آموزه‌های اخلاقی و عرفانی، حلقه‌های معنوی ایجاد می‌کنند. این حلقه‌ها، همان سلسله‌مراتب و آموزه‌های رمزی میترائیسم را بازتولید کرده و پیروان را از مراحل ابتدایی تا درجات بالاتر هدایت می‌کنند. تجربه‌های عرفانی، آیین‌های مخفی و راهنمایی معنوی، زمینه‌ساز وابستگی عمیق فکری و هویتی در پیروان می‌شود (رضایی، ۲۰۱۸).
مکانیزم‌های همپوشان با میترائیسم
فرقه‌های نوظهور در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها، همان مکانیزم‌های میترائیسم را بازسازی کرده‌اند:
- سلسله‌مراتب معنوی با درجات و آزمون‌های تدریجی.
- آیین‌ها و مراسم رمزی که تجربه فردی و جمعی را شکل می‌دهند.
- حلقه‌های مخفی و جلسات خصوصی برای انتقال آموزه‌ها.
- رهبران معنوی که نقش هدایت و تثبیت تعهد را دارند.
همه این عناصر، باعث ایجاد وابستگی روانی و معنوی و تثبیت شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی می‌شوند (حسینی، ۲۰۱۷).
نمونه‌های نفوذ دانشگاهی و حوزوی
در دانشگاه‌های ایران، برخی از فرقه‌ها به شکل رسمی یا غیررسمی، گروه‌های مطالعه و تحقیق ایجاد کرده‌اند. این گروه‌ها، به ظاهر فعالیت علمی دارند اما در واقع همان حلقه‌های رمزی و سلسله‌مراتبی میترائیسم را بازتولید می‌کنند. پیروان با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، تجربه‌های معنوی و رمزگرایانه کسب می‌کنند که به آن‌ها حس تعلق و اهمیت فردی می‌دهد (نجفی، ۲۰۱۹).
در حوزه‌ها، رهبران فرقه‌ها با آموزش اخلاقی، عرفانی و فلسفی، پیروان را در مسیر سلسله‌مراتبی میترائیسم هدایت می‌کنند. تجربه‌های معنوی و آیین‌های تدریجی باعث می‌شود پیروان نه تنها تعهد شخصی پیدا کنند، بلکه در شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی فرقه نیز تثبیت شوند (موسوی، ۲۰۱۶).
پیامدهای نفوذ
نفوذ فرقه‌های مبتنی بر میترائیسم پیامدهای متعدد دارد:
- ایجاد وابستگی روانی، عاطفی و معنوی در پیروان.
- تثبیت شبکه‌های اجتماعی و معنوی.
- امکان انتقال آموزه‌ها به نسل‌های جدید.
- تأثیرگذاری فرهنگی و فکری در محیط دانشگاهی و حوزوی.
این پیامدها نشان می‌دهند که فرقه‌ها توانسته‌اند همان بازتاب مدرن میترائیسم را ایجاد کنند و از طریق آن در نخبگان نفوذ کنند (رضایی، ۲۰۱۸؛ حسینی، ۲۰۱۷).
تحلیل روانشناختی
تحلیل روانشناختی نشان می‌دهد که تجربه‌های سلسله‌مراتبی و آیین‌های رمزی، حس امنیت، تعلق و معنا را در پیروان ایجاد می‌کند. این فرآیند، همان حلقه وابستگی میترائیسم است که باعث می‌شود افراد در فرقه باقی بمانند و تعهد خود را تقویت کنند (موسوی، ۲۰۱۶).
تحلیل اجتماعی و فرهنگی
از منظر اجتماعی، این فرقه‌ها شبکه‌های معنوی و فرهنگی ایجاد می‌کنند که انتقال آموزه‌ها را تسهیل می‌کند. از منظر فرهنگی، بازتولید ساختار میترائیسم باعث شکل‌گیری جریان‌های فکری خاصی شده که بر محیط دانشگاهی و حوزوی تأثیرگذار است (نجفی، ۲۰۱۹).
نتیجه‌گیری بخش سوم
نفوذ فرقه‌های نوظهور مبتنی بر میترائیسم در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها از طریق بازتولید ساختار سلسله‌مراتبی، آیین‌های رمزی، حلقه‌های مخفی و رهبران معنوی انجام شده است. این نفوذ، وابستگی روانی و معنوی ایجاد می‌کند، شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی تثبیت می‌شود و انتقال آموزه‌ها به نسل‌های بعدی تضمین می‌گردد. به عبارت دیگر، فرقه‌ها بازتاب مدرن میترائیسم در محیط‌های نخبگانی هستند.
بخش چهارم: پیامدها و تحلیل کلان فرقه‌های نوظهور مبتنی بر میترائیسم
فرقه‌های نوظهور مبتنی بر میترائیسم، با بازتولید ساختار سلسله‌مراتبی، آیین‌های رمزی و حلقه‌های مخفی، پیامدهای عمیق و چندلایه‌ای در حوزه‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد کرده‌اند. این پیامدها، هم به شکل مستقیم در زندگی پیروان و هم به شکل غیرمستقیم در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی مشاهده می‌شوند (رضایی، ۲۰۱۸).
پیامدهای روانشناختی
در سطح فردی، تجربه‌های سلسله‌مراتبی و آیین‌های رمزی باعث ایجاد وابستگی عمیق فکری و معنوی می‌شوند. پیروان احساس تعلق و معنا پیدا می‌کنند و هویت خود را با ارزش‌ها و اهداف فرقه پیوند می‌زنند. تحلیل روانشناختی نشان می‌دهد که این فرآیند، ایجاد حس قدرت، امنیت و اهمیت فردی را در پیروان تضمین می‌کند و آن‌ها را در چرخه وابستگی فرقه تثبیت می‌کند (موسوی، ۲۰۱۶).
تجربه‌های رمزآلود و آیین‌های معنوی، حس هیجان و کشف را در پیروان ایجاد می‌کنند، که این هیجان همزمان با ایجاد تعهد عمیق، تجربه‌ای شبه‌عرفانی برای فرد می‌سازد. این حالت، مشابه آن چیزی است که در میترائیسم باستان برای تثبیت آموزه‌ها و سلسله‌مراتب معنوی به کار می‌رفت.
پیامدهای اجتماعی
فرقه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی قوی ایجاد می‌کنند. پیروان، در حلقه‌های مخفی و گروه‌های معنوی، با همدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و هویت جمعی پیدا می‌کنند. این شبکه‌ها، انتقال آموزه‌ها و ارزش‌های فرقه را تسهیل می‌کنند و باعث تثبیت جریان‌های فکری و فرهنگی خاص در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی می‌شوند (نجفی، ۲۰۱۹).
این شبکه‌ها همچنین امکان نفوذ به محیط‌های رسمی و نخبگانی را فراهم می‌کنند. فرقه‌ها می‌توانند از طریق اعضای برجسته و پژوهشگران، آموزه‌ها و سبک زندگی معنوی خود را در محیط‌های علمی و آموزشی گسترش دهند. این فرآیند، بازتاب مدرن همان مکانیسم میترائیسم باستان است که برای انتقال آموزه‌ها و تثبیت ارزش‌ها طراحی شده بود.
پیامدهای فرهنگی و فکری
فرقه‌ها با بازتولید ساختار میترائیسم، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و جریان‌های فکری دارند. آن‌ها مفاهیم رمزی و فلسفی را با زبان مدرن ترکیب کرده‌اند و بدین ترتیب آموزه‌های باستانی را به شیوه‌ای قابل پذیرش و جذاب برای نخبگان امروزی ارائه می‌دهند. این امر باعث می‌شود که فرقه‌ها بتوانند در طول زمان، جریان‌های فکری و فرهنگی پایدار ایجاد کنند (حسینی، ۲۰۱۷).
همچنین، این جریان‌ها، مرز میان عرفان، فلسفه و علم را کم‌رنگ می‌کنند و تجربه‌ای شبه‌علمی و شبه‌عرفانی برای پیروان خلق می‌کنند. این تجربه‌ها، حس تعلق، تعهد و هویت معنوی را در پیروان تقویت می‌کنند و آن‌ها را به حلقه‌های فرقه متصل می‌سازند.
تحلیل کلان و سازوکار تداوم
تحلیل کلان نشان می‌دهد که فرقه‌های مبتنی بر میترائیسم از چهار سازوکار اصلی برای تداوم استفاده می‌کنند:
- "سلسله‌مراتب معنوی و آموزشی": هر پیرو باید مراحل مشخصی را پشت سر بگذارد تا به سطح بالاتر دست یابد.
- "آیین‌ها و تجربه‌های رمزی": آیین‌ها و سمبل‌ها، تجربه‌های فردی و جمعی را شکل می‌دهند و تعهد پیرو را تثبیت می‌کنند.
- "حلقه‌ها و شبکه‌های مخفی": گروه‌ها و حلقه‌های کوچک، انتقال آموزه‌ها و ایجاد وابستگی را تسهیل می‌کنند.
- "رهبران معنوی و هدایت تدریجی": رهبران فرقه، با هدایت تدریجی، نقش مربی و تثبیت‌کننده وابستگی معنوی را دارند (موسوی، ۲۰۱۶؛ رضایی، ۲۰۱۸).
این سازوکارها باعث می‌شوند که فرقه‌ها نه تنها در نسل فعلی پیروان پایدار بمانند بلکه نسل‌های بعدی را نیز درگیر و متعهد کنند.
چالش‌ها و مقاومت‌ها
با وجود موفقیت در نفوذ و تثبیت، فرقه‌ها با چالش‌هایی روبه‌رو هستند. مقاومت‌های فرهنگی، انتقادهای علمی و تغییرات اجتماعی می‌توانند فرآیند انتقال آموزه‌ها را مختل کنند. اما همان‌طور که تجربه تاریخی میترائیسم نشان می‌دهد، سازوکارهای سلسله‌مراتبی، رمزگرایانه و شبکه‌ای، توانایی بالایی در مواجهه با این چالش‌ها دارند (کاظمی، ۲۰۱۳).
نتیجه‌گیری کلان
فرقه‌های نوظهور مبتنی بر میترائیسم، بازتاب مدرن آموزه‌ها و سازوکارهای میترائیسم باستان هستند. آن‌ها با ترکیب آموزه‌های فلسفی، عرفانی و علمی مدرن، توانسته‌اند در محیط‌های دانشگاهی و حوزوی نفوذ کنند، شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی ایجاد کنند و وابستگی عمیق معنوی و روانی در پیروان شکل دهند. سازوکارهای سلسله‌مراتب، آیین‌های رمزی، حلقه‌های مخفی و رهبران معنوی، تضمین‌کننده تداوم این جریان‌ها و انتقال آن‌ها به نسل‌های آینده است.
ارجاعات علمی:
- موسوی، ع. (۲۰۱۶). فرقه‌ها و مکانیسم‌های وابستگی فکری. تهران: انتشارات علمی.
- رضایی، ف. (۲۰۱۸). سلسله‌مراتب و رموز در آیین‌های باستانی. پژوهش‌های جامعه‌شناسی، ۹(۲), 101-132.
- نجفی، ه. (۲۰۱۹). تطبیق میترائیسم و فرقه‌های نوظهور. فصلنامه فلسفه و عرفان، ۷(۱), 33-60.
- حسینی، ن. (۲۰۱۷). روانشناسی فرقه‌ها و تجربه عرفانی. پژوهش‌های روانشناسی، ۱۵(۳), 77-101.
- کاظمی، ک. (۲۰۱۳). بررسی تاریخی و اجتماعی میترائیسم. مجله تاریخ اجتماعی، ۸(۲), 12-48.
- نامجو، س. (۲۰۱۰). بررسی نمادها و آیین‌های میترائیسم. تهران: انتشارات پژوهشکده فرهنگ.
- طهماسبی، ر. (۲۰۱۵). میترائیسم و بازتاب آن در فرقه‌های نوظهور. مجله مطالعات عرفان، ۳(۲), 45-78.
- کریمی، م. (۲۰۱۲). تحلیل روانشناختی آیین‌های میترائیسم. فصلنامه روانشناسی فرهنگی، ۵(۳), 33-60.