دریای خزر، این پهنه‌ی خاموش و ژرف شمال ایران، نه‌فقط دریاچه‌ای آبی بلکه آینه‌ای است از کهن‌ترین دگرگونی‌های انسان در فلات ایران و پیرامون آن. تاریخِ مردمان این کرانه‌ها به هزاران سال پیش از شکل‌گیری تمدن‌های شناخته‌شده برمی‌گردد؛ زمانی که انسان در مرز میان شکار و کشاورزی گام برمی‌داشت و نخستین جوامع روستایی را بنا می‌نهاد.
🪶 دوران پیش‌تاریخی: آغاز زندگی در کنار خزر (۸۰۰۰ تا ۴۰۰۰ ق.م)
قدیمی‌ترین شواهد از زیست انسان در کرانه‌های جنوبی دریای خزر، از حدود ده هزار سال پیش به‌دست آمده است. در منطقه‌ی بهشهر و گرگان امروزی، غارهای «هوتو» و «کمربند» از نخستین زیستگاه‌های شناخته‌شده‌ی انسان نوسنگی به‌شمار می‌آیند. مردمان این ناحیه شکارچی، ماهی‌گیر و به‌تدریج کشاورز بودند و از نخستین کسانی محسوب می‌شوند که در ایران به اهلی‌سازی حیوانات و کاشت گیاهان پرداختند.
در همان دوران، در سوی شرقی خزر (ترکمنستان جنوبی)، فرهنگ جیتون (Jeitun) شکل گرفت؛ جامعه‌ای کشاورز و دهکده‌نشین که گذار انسان از کوچ‌نشینی به زندگی روستایی را نشان می‌دهد.
🏺 دوران مفرغ و شکل‌گیری فرهنگ‌های منطقه‌ای (۴۰۰۰ تا ۲۵۰۰ ق.م)
از هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد، زندگی در پیرامون خزر رنگ تازه‌ای یافت. در گیلان و تالش باستان، نشانه‌های سفال‌گری و دهکده‌های نوسنگی دیده می‌شود، در حالی‌که در شمال‌غرب ایران و قفقاز جنوبی، تمدنی بزرگ با نام کورا–ارس (Kura–Araxes) پدید آمد. این فرهنگ میانِ ۳۳۰۰ تا ۲۵۰۰ ق.م گسترده بود و از نخستین تمدن‌های مفرغی منطقه به‌شمار می‌رفت. خانه‌های گِلی، ظروف سرخ و سیاه، و آغاز فلزکاری از ویژگی‌های شاخص آن بودند.
⚙️ دوران اقوام تاریخی (۲۵۰۰ تا ۵۰۰ ق.م)
از این دوره به بعد، می‌توان از «قوم» به معنای تاریخی سخن گفت. در زاگرس، قوم کاسی (Kassite) پدیدار شد و بعدها بابل را در حدود ۱۶۰۰ ق.م فتح کرد. در جنوب خزر، مردمانی به نام کاسپی (Caspii) ساکن بودند که نامشان بعدها به خودِ دریا داده شد — «دریای کاسپی» یا همان خزر امروزی.
در قرون بعد، اقوامی چون کادوسیان، تپوریان و آماردان در کرانه‌های جنوبی خزر زیستند. در شمال و شمال‌شرق نیز از سده‌ی نهم پیش از میلاد، سکاها (Saka/Scythians) — اقوام سوارکار و جنگاور استپی — به این نواحی راه یافتند و بخشی از فرهنگ ایرانی شمالی را شکل دادند.
🕰️ جدول زمانی مردمان دریای خزر
| بازه‌ی زمانی | فرهنگ یا قوم | ویژگی بارز |
|---|---|---|
| ۸۰۰۰–۶۰۰۰ ق.م | غار هوتو و کمربند | شکارچیان و کشاورزان آغازین |
| ۶۰۰۰–۴۵۰۰ ق.م | فرهنگ جیتون (شرق خزر) | نخستین دهکده‌نشینان منطقه |
| ۳۳۰۰–۲۵۰۰ ق.م | فرهنگ کورا–ارس | تمدن مفرغی قفقاز و شمال ایران |
| ۲۵۰۰–۱۰۰۰ ق.م | کاسی‌ها و کاسپی‌ها | اقوام کهن زاگرسی و خزری |
| ۱۰۰۰–۵۰۰ ق.م | سکاها و اقوام ایرانی شمالی | کوچ‌نشینان و جنگاوران استپی |
نتیجه: اگر منشأ فرهنگی و انسانی اقوام ایرانی را در حوزه‌ی خزر بجوییم، می‌بینیم که ریشه‌های این ناحیه به هزاران سال پیش از ورود آریاییان بازمی‌گردد. دریای خزر نه‌تنها پهنه‌ای آبی بلکه سندی زنده از دگرگونی انسان در گذر زمان است؛ از نخستین آتش‌های روشن‌شده در غارهای هوتو تا ظهور اقوامی چون کاسی و سکا، این منطقه پیوندگاه تمدن‌های زاگرس، قفقاز و آسیای مرکزی بوده است — جایی که ریشه‌های ایرانِ شمالی از دل زمین و دریا زاده شد.
بنابراین می‌توان گفت ریشه‌های فرهنگی مردمانِ پیش‌آریایی و سپس آریایی در این سرزمین به بیش از ده هزار سال پیش بازمی‌گردد.
📚 منابع و یادداشت‌ها
- Coon, C. S. (1951). Cave Explorations in Iran, 1949. Philadelphia: University Museum Bulletin.
- Masson, V. M. (1988). The Jeitun Culture and Early Farming in Central Asia. Cambridge University Press.
- Kohl, P. L. (2007). The Making of Bronze Age Eurasia. Cambridge University Press.
- Potts, D. T. (2014). Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era. Oxford University Press.
- Dandamaev, M. A. (1992). A Political History of the Achaemenid Empire. BRILL.
- تقی‌زاده، سیدحسن (۱۳۲۵). تاریخ ایران باستان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۲). باستان‌شناسی و تاریخ ایران باستان. نشر سمت.